quinta-feira, 9 de outubro de 2008

D. Boaventura de Manufahi - Uma pequena historia de um grande Timorense

Naqueles tempos, os Liurais de Timor eram chamados todos os anos a Dili. Numa desas ocasioes, D. Boaventura, acabado de casar, trouxe com ele a esposa para Dili.
Um dia, enquanto o marido (D. Boaventura) estava numa das celebracoes, o Governador Capitão-tenente Alfredo de Lacerda Maia mandou chamar a mulher de D Boaventura e violou- a.
Este Governador nao so violou a esposa de D Boaventura mas tambem a Irma de D. Luis de Oecussi que estava a estudar naqueles tempos num colegio em Dili.
De regresso a casa as mulheres confessaram ao marido e a outra ao irmao do que tinha acontecido.
D. Boaventura e D. Luis ficaram muito zangados pelos abusus feitos as mulheres e decidiram armar uma cilada ao tal Governador atraindo-o com falsas informacoes deque as princesas estavam a tomar banho numa das nascentes em Dili.
Ouvindo esta noticia o Governador foi a tal nascente espreitar as princesas, mas em vez de ser as princesas, encontrou D. Boaventura que, depois de confirmar o acontecido, matou o Governador Capitão-tenente Alfredo de Lacerda Maia.
Dai comecou a guerra de Manufahi. (1887 - 1912) .

corresaun halo ba Administrador ba Governador.


7 de Outubro de 2008 11:29
Nota.: Tirado de um Comentario Anonimo deixado neste Blog

45 comentários:

Anónimo disse...

Sábado, Março 10, 2007
FUNU MANUFAHI
Funu Manufahi no Dom Boaventura nudar simbol nacionalista Timor Loro sa´e nian. Saida maka Funu Manufahi? Se maka Dom Boaventura? Tansa maka ASDT/Fretilin liu hus ninia diresauni: Nicolau Loubato, Xavier do Amaral, Ramos Horta, Borje da Costa, Leopoldo Joaquim, José Luis Guterres ba hasoru malu ho Dom Boaventura ninia Ferik Oan iha Kakuit Betano-Manufahi iha fulan Juni tinan 1974?

I. Tansa maka Mosu Funu no faktor-faktor saida maka sai hanesan “causa ka sebab” husi Funu Manufahi nian
a) Revolta tamba hasae imposta (logika ekonomika) Waihira iha funu tamba iha ninia deskontentamentu, hanesan mos tuir autor sira balun nia hakerek konaba ba Funu manufahi, hanesan Geoffrey Gunn haktuir katak” Funu Manfuhai ne mosu tamba autoridade hasae Imposto husi pataka ida sae ba pataka rua ho manu tolun sanulu”. Tuir hakerek iha Portugues nune:« A proposta das autoridades coloniais de aumentar de impostos de capitação de uma pataca para duas patacas e dez ovos (“in” Gunn, 1999: pp. 201)». Iha revolusaun ka revolta hotu hotu motif ekonomika ba funu sempre iha, hanesan mos funu Manufahi.
b) Mudansa Regime Iha Portugal husi Regime Monarka ba Republika. Hanesa faktor seluk maka kontribui hudi mosu Funu Manufahi mos katak tamba mudansa regime iha Portugal “Husi Monarkia ba Republika”. Tamba mudansa ba regime ne maka hanesan provoka resentimentu kontra ka funu hasoru kolonial iha timor liu husi Funu Manufahi. Maibe hare ba historia mos katak, Dom Boaventura funu hasoru malae mutin ka”Kolonial Portugal” iha Timor Loro Sa´e, tamba funu Manufahi no funu sira seluk iha Timor halo hasoru malae mutin, Funu iha Luca, iha Baucau,no fatin seluk no funu iha Manufahi ida uluk (I) iha tinan 1895 Dom Duarte da Costa nebe nia oan maka Dom Boaventura, Funu Manufahi dala rua(II) iha tinan 1907 no ikus Funu Manufahi iha tinan 1911/12 (III).
c) Influensia husi “Ideiais independencia” hudi funu duni Malae Mutin husi Timor. Ligasauan ho movimentu libertasaun ka independentista sira iha Iha Filipina, Indonesia ninia influencia tama iha Timor. Tuir autor Frances Pélissier iha nia livru “Timor en guere” dehan katak Funu Manufahi mosu iha biban nebe maka iha mos funu iha fatin sira hanesan iha Flores, haktuir autor: «Ao segundo Péliser aponta, que das rebiliões armadas hajam ecloidido na ilha das flores entre 1911 e 1912 (Pélisser,19…; pp. 293)». No mos hanesan hakturi iha livro Geoffrey Gunn katak:”« È também legitimo especular sobre se num circulo de uma dúzia de individuos em Dili haverá quem dejesasse a independência de Timor; seria Dom Boaventura uma desses Homens (Gunn, 1999: pp. 202)»”.
Influensia husi “Ordem Maçónico” nebe sira ninia lema maka “ Trilogia Liberdade-Igualdade-Fraternidade” nebe tuir autor Frances (cita) dehan katak Dom Boaventura iha ligasaun ho “Ordem Maçónico” nebe maka iha tempo neba mos hahu kuda sira nia Hanoin (pensamento,red) no harii sira nia knua iha Dili. “Ordem Maçónica” sira ninia funu ba transformasaun no revolusaun barak hanesan iha mundo,hare ba Revolusaun Liberal nebe materializa liu husi Revolusaun Industrial iha, influensia ba Deklrasaun ba Independencia iha Estado Unidos Amerika (USA) nebe sira nebe maka proklama independencia Amerika nian hanaran “-Brother Foundation/ Irmaõs Fundadores-” hanesan Thomas Jefferson,Jorge Washington sira hotu pertence ba “Ordem Maçónica”,Revolusan Frances nebe maka ordem ne iha ninia influensia hudi deklara prinsipiu ba revolusaun Francese maka tuir lema “ordem maçónica” nian maka:Liberdade-Igualdade-Fraternidade, no ikus maka “ordem maçónica” mos iha ninia papel importante hudi halo konspirasaun ba transformasaun husi regime Monarka iha Portugal ba Repúblika.Baseia ba autor Frances ne ninia hakerek katak,argumentu nebe maka Malae sira uja hudi hakerek katak Funu Manufahi ne tamba iha konsekuensia husi Transformasaun ba regime iha Portugal ne,laos atu mantem regime nebe maka utiliza «meios represiva» maibe hakarak halo mudansa liu husi duni sai Malae Mutin (kolonial Portugal,red) tan saida:
1. Dom Boaventura ninia ligasaun ho “Ordem Maçónica”,tamba ordem ne maka kria konspirasaun hudi halo transformasaun ba regime husi Monarka ba Republika iha 1910 iha Portugal.Ita bele dada hanesan iha ligasaun tamba tuir Tuir Luis Mateus,hakerek livro konaba “ Maçónaria em Lisboa 2003” haktuir katak Fernando Ossorio,Jurista nebe maka forma iha Universidade Coimbra ba servisu iha Administrasaun Dili. Haktuir tan autor katak Fernando Ossorio maka harii knua «Loja Ocenia Dili,Timor 1991,no.321,Grande Oriente Luzitano (Mateus,2003;pp.86)».
2. Ideal nebe maka inspira Dom Boaventura ne maka “duni sai malae mutin ka kolonial Portugal”, tamba iha momentu nebe hanesan haktuir ona iha movimentu independencia iha rai-rai iha Asia,hanesan Filipina,Indonesia,no sst.nebe iha ona ligasaun.
3. Dom Boaventura mos laos foin partisipa iha Funu maibe nia mos ajuda nia Aman Dom Duarte hudi halo funu hasoru malae mutin iha tinan 1895. Tuir Abilio Araujo dehan iha ninia livru katak:«O rei de Manufahi,Dom Duarte,enviou o seu filho Dom Boaventura a Cailaco,Atsabe,Balibo e outros reinos ao fim de obter apoios para uma revolta em larga escala (Araujo;1977;pp.147)». Funu hasoru malae mutin ne hahu ona husi nia aman to oan. Hatutan tan Abilio Araujo katak:«D.Boaventura representou o símbol de um esforço patriotico na conjugação dos reinos de Timor para uma acção unitaria (Araujo;1977:pp.158)».
Neduni ho argumentu sira hatudu katak Funu Manufahi iha ninia inspirasaun politika maka «Oinsa maka duni Malae Mutin husi ita nia rain». Kontrariu ba argumentos kolonialista nian katak tamba «rescentimentu tamba iha mudansa regime iha Portugal».Argumentus sira koloanialista nian hakarak deit «Menimiza historia Funu Manufahi».
Ita bele halo hanesan analisa komparativa ida,oinsa maka procesu “independência” iha Haiti iha tinan 1804,ne resultadu husi Funu atan (Escravo,red) sira to´o ikus sira proklama “Independência” iha loron 1 fulan janeiru tinan 1804.
II. Efeitu ka akibat husi Funu manufahi
a) Emar barak maka mate no material (husi Manufahi no Kolonial). Iha funu hotu-hotu kustus humanos,emar mate barak,barak maka kaer ba kastigu . Husi sorin Manufahi oinsa maka organiza resistensia hudi funu hasoru Malae ka Kolonial Portugues. Autoridade Kolonial Portugues hahu fulan desembro Funu nakfera iha Manufahi no dait to´o tinan 1912 iha Timor Loro Sa´e tomak. Hanesa haktuir Abilio Araujo “ iha loron 5 fulan Outubro tinan 1911,Governador Filomeno da Câmara konvida Leurai sira hotu husi Timor tomak mai halo festa hudi komemora halo tinan ida proklamsaun Republika”. Hatutan tan Abilio (idem) “Iha biban ne Leurai sira halo juramentu hudi halo funu hasoru Malae iha Timor laran tomak”. Neduni Funu waihira nakfera iha Manufahi mos dait ba fatin hanesan funu hasoru Malae iha Baucau,Venilale,Lospalos,Viqueque,Suai,no ikus liu maka iha Oecussi,ne katak iha asaun nebe maka iha koordenasaun nasional. Autoridade kolonial Portugues konsentra liu sira nia forsa ba iha Funu Manufahi. Kustus materiais,implikasauan ekonomika bot hudi halo operasaun kontra Funu Manufahi.Governador Filomeno da Câmara husu tulun husi Angola, Mozambique, Goa no Macau. Governador mos hahu ona konvoka Mordor sira husi Manatutu no Laklo iha Dili. Hahu estrategia militar hudi ataka Manufahi husi frente tolu: ida,konsentra forsa husi Ainaro ho koloborasaun husi Liurai Ainaro nian maka Naikau hudi ataka Manufahi husi sorin loro monu.Rua,husi Divisaun Infanteria nebe husu reforso husi Macau no Goa nebe mesak Malae Portugues tau sira nia base iha Aileu, forsa husi Angola no Mozambique maka ataka husi Maubissi ba Aitutu hudi ba Kablaki. Iha Kablaki Funu Nain nebe maka Dom Boaventura tau nudar komanda Funu iha neba naran Asae Maunkoli nia iha surik rua ida naran Beri Sika no ida seluk Naran Bere Laka.Tamba autoridade kolonial ninia forsa makas liu,neduni Kablaki mos la tahan,Kablaki monu ba liman autiridade kolonial iha loron 27 Maio tinan 1912. Tolu,Ataka husi Manatutu ba Turiskai, sai tun ba Tutuluru to´o ba iha Betano hudi cerku Manufahi. Tamba ataka maks husi fatin hotu-hotu,neduni iha loron 22 fulan Juli tinan 1912 Foho Riak monu ba kolonial sira nia liman. Hanesan haktuir testemunya Jaime Inso nebe nudar “exercito Portugues” nebe participa iha ataka ba Manufahi katak operasaun ne envolve emar barak,hatun bomba ba foho Leo laku nebe maka sei resiste. Hanesan haktuir iha Abilio Araujo ninia Livro katak: « Jaime do Inso que participou nesta guerra de 1912 como oficial da Marinha servindo na conhoneira “Patria” que também bombardeou Manufahi relata-nos que os sitiados eram em grande número “talvez mais de 12000”. No dia 9 de Agosto choveram balas sobre o último reduto em resistência (Araujo;1977;pp.156)».
b) Hahu ona hari leurai no cefe suku sira nebe maka obedece ba knar Kolonial nian. Autoridade Kolonial Portugues halo «mis tiha» ita nia Leurai no Dato sira be hudi rai moris maka Ukun Timor Loro Sa´e. Nebe autoridade sira hili sira nebe maka hanesan «fiel» ba koloniala maka nudar Leurai hudi Ukun,hudi troka Leurai ka Dato sira nebe maka Reno rasik maka hili.Sira uja ona sistema oinsa maka kontrola emar Timor buka tau sira nebe maka sira nebe maka «fiel» ba kolonialista Portugues.
c) Reforsu ba autoridade kolonial liu husi Administrasaun lokal,militar,no sst. Hahu ona harii administrasun lokal nebe maka bele ukun no kontrola populasaun. Iha parte Militar nian hahu ona harii forsas ba rua maka: Forsa Permeira Linya no Segunda Linya. Ninia objectivu maka oinsa maka bele envolve emar Timor oan rasik iha defesa ba «Bandeira no autoridade Portugal nian».
III. Konsekuensia ba Funu Manufahi
a) Politika Kolonial nian maka “Divide Et Impera”
Oinsa maka bele Ukun no hametin sira nia knar buka tau pratika politika Kolonial nian maka «divide Et Impera ka Dividir para Reinar». Hili sira nebe maka «fiel» maka Ukun ka nudar leurai,foti sira nebe maka fiel ba ukun iha reino sira nebe maka «Funu hasoru kolonialista». La respetu ba knar politika,sosial no ekonomika emar rai nain nian nebe hudi rai moris iha kedan ona. Hanesan ne maka sira bele ukun,tamba hamis tiha knar nebe maka emar rai Timor iha hudi rai moris mai.
b) Manufahi oan ba servisu nudar atan ka « escravo». Hudi servisu nudar «aselear» ba malae hudi servisu ba tos komunal ka estadu nian. Tuir Geoffrey Gunn haktuir katak :” hahu loron 23 fulan Agusto tinan 1912, Governador Filomeno da Câmara,disidi regiaun Raimera, Riak no Leo laku sai nudar sasan estadu nian no kuda sasan sira nebe maka fo ba autoridade kolonial sira nian,hudi tau naran tuir autoridade kolonial sira nian (in,Gunn,1999;pp.205).
c) Heransa husi Funu Manufahi nebe rai hela iha realidade Timor nian maka
Sub-distritu Fatudu tama ba Ainaro
Hahu Funu Manufahi,husi funu ida dala uluk (I) iha tinan 1895 to´o ikus iha tinan 1911, Ainaro maka hatudu ninia «fidelidade» ba autoridade kolonial sira. Ainaro serve hanesan base ba forsa kolonial nian hudi ataka Manufahi. Hanesan haktuir Capitaun Jose Martinho iha ninia Livru “Timor quatro século de Colonização Portugal”,katak iha regulos barak maka hanesan fiel ba Malae hudi halo Funu hasoru manufahi hanesan autor dehan : «E entre eles,há que distinguir o velho Nai-Cau do Súru,que da tranqueira de Ainaro,exposta aos ataques do Boaventura,mandou um dia a Atsabe,ao comandante Cândido Bernardo, que ai dirigia as operações de ataque aos súcu rebeldes,emissários com este recado; “ dificilmente nos poderemos aguentar sem auxilio. Mas se formos vencidos,procurem o meu corpo debaixo das pedras da tranqueira”, ( Martinho,1943:pp.69)». Buat nebe maka Nai-Cau halo ba Malae Mutin,sira mos la haluha kolen nebe maka hudi tulun ba Funu Manufahi. Grato ( Imbalan,red) nebe maka fo ba Nai-Cau no Ainaro maka ne “Waihira hotu Funu manufahi,sira be fo tulun ba Funu Manufahi lori emar Manufahi ba sai hanesan atan (escravo/budak,red), maibe Nai-Cau husu ba Governador Filomeno da Câmara katak«Ami Same-Ainaro mesak feto san uma deit neduni haketa maka rai mai ami».hahu iha neba Fatudu tama ba Ainaro.
Fatukuak fo ba sira Laklo (Manatutu). Iha Funu Manufahi mos,autoridade kolonial sira mos mobiliza Mordor sira husi Manatutu ho Laklo hudi ba ataka Manufahi. Nebe tuir Cap. Jose Martinho dehan katak: “ Filomeno da Câmara, num largo golpe de vista, orden a concentração,em Dili, de todos os elementos que é possivel trazer de leste, principalmente recrutados entre Moradores de Manatutu e Lácló ( Martinho,1943;pp.60)”. Murdor sira ninia komandante maka Luiz Noronha nebe atake tun husu Manatutu ba sai husi Betano. Waihira Funu hotu Governador Filomeno da Câmara fo hanesan knar no ukun iha Fatuk-Kuak ba sira husi Laklo.Hametin liu tan knar no Ukun husi sira Laklo iha Betano,liu husi Mestre Mario Noronha husi Manatutu ba kaben ho Dom Boaventura nia oan Feto, atu nune ligitima liu «Knar no Ukun».Neduni Fatuk-Kuak iha Betano fo ba sira husi Laklo maka kaer.
IV. Funu Manufahi nudar simbol Nasionalista
1 - Dimensaun Funu nian kompara ho funu sira seluk,ninia konsekuensia material no humanos bot husi sorin Manufahi.Husi sorin Kolonial nian mos dala uluk maka hasoru funu bot ida ne tuir autor sira balun nia hakerek. Tamba iha esperiencia Portugal nian iha ninia kolonia sira foin dala ida maka hasoru Funu ida nebe ninia dimensaun bot iha momentu neba.Obriga Portugal hasai osan hudi mobiliza operasaun ba Funu Manufahi. Osan hudi selo forsa nebe maka desloka husi Afrika hanesan Angola no Mozambique,Macau no Goa,nebe maka iha ninia kustus ekonomika ba operasaun ne bot ba Portugal.
2 - Funu hasoru Malae Mutin nebe maka Ukun Emar Timor. Ideal nebe maka Funu Manufahi representa simbol nasionalista tamba ninia principiu fundamental maka oinsa maka «duni Malae Mutin»husi Timor Loro Sa´e.
3 - Fretilin maka banati tuir dalan nebe maka Dom Boaventura ninia dalan. Iha fulan Juni tinan 1974,delegasaun ASDT/Fretilin ba hasoru malu ho Dom Boaventura nia ferik oan iha Kakuit Betano.Iha neba Nicloau Loubato,Xavier do Amaral,Ramos Horta,Borja da Costa,José Luis Guterres no sst.ba hatou ba Leurai feto katak «Ami halo tuir buat nebe maka ami nia Avon Dom Boaventura maka mata dalan».Hanesan iha nebe dadoli nain ida nebe maka naran Bere Siku tatolin lian nudar lian nain hudi simu delegasaun husi ASDT/Fretilin nune: “«Loriku rain nain,lian daudaun!(Araujo;1977;pp.8)”».
V. Dom Boaventura Mate no Nia Rate iha Nebe?
Tuir autor barak koalia,tuir Geoffrey Gunn dehan katak: “ iha kemungkinan ka hipotes rua,Dom Boaventura kastigu iha Atauro ka Ai-pelu, iha neba maka nia mate iha kadeia”. Tuir Emar Manufahi,Boaventura sai hanesan mitu katak:”Nia lakon mosu,ka mate moris”.Iha ne bele justifikasaun tamba saida maka nem autoridade kolonial iha momentu neba hatudu katak ninia Rate iha nebe,kala mate maibe rate laek.
Iha versaun/versi husi Avon sira balun husi Manufahi konta katak : “Dom Boaventura Malae Kaer iha foho Ria tu-Manufahi,lori ba kastigu iha Ai-Pelu (besik Likisa). Emar sira be hein kadeia Ai-Pelu ne emar Metan sira husi Afrika (Angola),Angola oan sira mesak lanu tem deit (hemu tua dor). Hatutan Avon nebe iha momentu Funu Manufahi sei kiik ho tinan nem (Nia Mate ona iha Tinan 1989 iha Same) katak (idem) Waihira Dom Boaventura Malae kaer lori ba dadur iha Ai-Pelu, sira husi reno no uma Lulik Webikun (Atambua ho Kupang,red) mai buka kedan Dom Boaventura ne iha nebe,sira hetan iha Ai-Pelo,tamba sira hare katak Malae Metan sira husi Angola oan mesak lanu tem deit,sira ba husu ba Malae metan sira nune« Se maka ema nia aman nebe imi futu iha lutu laran ne? Malae Metan sira hatan Nia maka Leurai Manufahi nebe maka Funu hasoru Kolonial,tamba ne maka ami futu nia hudi hatama iha sela ka kadeia ne. Sira husi Reno no Uma Lulik Webikun dehan nune ba Malae metan sira «Ami iha Tua sabu se imi hakarak ami fo ba imi hudi troka ho katuas ne fo mai ami lori». Hatutan tan Avon ne “Metan sira hare tua kaben sulin no hamrok hanesan be,sira hemu tua to lanu,no sira reno husi Uma Lulik Webikun lori kedan halai Dom Boaventura ba mota sorin (Atambua-Kupang,red)”.
Versaun ne hatudu katak,husi autoridade kolonial sira mos la fo sai katak Dom Boaventura nia mate los iha nebe,ninia rate mos la iha,la iha historiador ida maka hakerek konaba ninia mate iha sa tinan no hakui iha rate nebe. Tamba ninia rate la iha,maka mosu versaun ida husi emar Manufahi katak “ Dom Boaventura ne Mate-Moris ka Lakon- Mosu”.
VI. UKUN RASIK AN NE MEMORIA KOLEKTIVU
Haknauk ba hakerek Nain ka Poeta Timor oan ida naran Fernando Sylvan katak «A Independencia é a memoria de um Povo que não Morre». No tuir matenek nain ida naran Frederick Engel ninia hateten katak « A emancipação de um povo será a obra do próprio povo ». Banati Fernando Sylvan no F.Engel katak ita nia Funu ba Ukun rasik an laos foin hahu ho revolusan “25 de Abril 1975”iha Portugal,no laos foin hahu waihira Indonesia autoriza ita halo « referendum»,maibe hahu hudi uluk kedan husi gerasaun Dom Boaventura nian hanesan Mata Dalan, to´o iha iha gerasaun Nicolau Loubato,Vicente Reis “Sa´he” no sira seluk hudi Funu duni kolonial Portugal no hasoru Indonesia no ikus Gerasaun Xanana no emar Timor oan tomak funu hudi duni sai Indonesia husi Timor no ita Ukun An (Independência,red) liu husi Referendum iha “Loron 30 fulan Agusto tinan 1999”. Neduni respeito no homenagen ba historia-Loron 24 Fulan desembro ne loron nasional ka loron “Kebangkitan Nasional”. Ne husik ba disisaun politika husi: Governu no Fretilin nebe maka hahu foti Dom Boaventura no Funu Manufahi nudar simbol “Nacionalismo”. Homenagen no respeitu ba historia hanesan iha hafahe (divisaun,red) ba provincia ka wilayah bele tau kapital ba provincia zona centro nian iha Manufahi ka Same. Hanesan Igreja atu loke dadauk “Diocese iha Same”,ne hatudu ba respeitu ba ita nia memoria historia nudar emar (Povo,red) no Rai (nasaun,red). Iha Fundasaun hudi naran Dom Boaventura (Fundaboa),iha Universidade maka hanaran Universidade Dom Boaventura, iha loron ukun rasik an ka Independència iha dia 20 Maio 2002 hanesan homenagen ba Funu Manufahi liu husi “Tebe ka dansa Funu Manufahi. Ikus husik ba autoridade rai Timor nian hanesan:Governu,Parlamentu no Prezidente RDTL maka foti loron 24 Fulan Desembro iha tinan 1911 hahu Funu nakfera iha Manufahi sai hanesan loron bot ka nasional.
Funu Manufahi mos,sai hanesan simbol ba klosan sira nebe maka Funu hasoru iha Indonesia nia Ukun iha Timor.Hanesan Fernando La´sama,eis-Secretario Geral Renetil no Prezidente Partido Demokratiku (PD) nian waihira Indonesia sira kaer ba Kadeia iha Jakarta nia ba defende ninia “Pleidoi” iha Tribunal Jakarta katak «Ami nia Funu laos foin hahu iha tinan 1975 maibe hahu husu Dom Boaventura iha Funu Manufahi».
Ba Libânio Soares,estudante Ciência Politica iha Universidade Nova Lisboa no Militante Partido Socialista Timorense (PST) katak”«Funu Manufahi maka hanesan ita nia patrimonia historika,neduni ita buka respeitu no fo homenagen ba loron ida nebe maka ita nia bein ala sira halo funu hudi duni kolonialista husi ita rain».
Tuir Francisco Guterres, estudante iha Faculdade Economia Universidade Coimbra no militante Fretilin dehan katak «Uluk Fretilin ninia formasaun politika-idiologika maka hanorin konaba Funu Manufahi nian no Dom Boaventura nian».
VII . Bibliografia/Fontes

1. Livros
a) Geoffrey C. Gunn,(1999):”Timor Loro Sa´e 500 anos”. Livros do Oriente. pp.193-208
b) Cap.Jose S. Martinho (1943)”Timor quatro seculo de colinização Portuguesa”,edi.Livraria Progredior,Porto.
c) Araujo,Abilio (1977)” Timor Leste-Os Loricos Voltaram a Cantar. Fotocomposição de prografe Impressão “offset”de Trama.Lisboa.pp.144-160.
d) Sylvan,Fernando (1993): “Obra de Oan Timor”,Lisboa.pp.12
e) Jolliffe,Jill (1989);”Timor-terra sangrenta”.Edi.ojornal.publicação projornal.
f) Mateus,Luis (2003) “ Moçonaria na história de Portugal”. Palacio Maçónica do Grande Oriente Luzitano.
g)René, Pélissier,Timor en Guerre: Le Crocodile et les Portugais (1847-1913),orgeval,1996,pp.254-255.
2. Historia Oral
a) Husi ita nia Bein sira iha Manufahi nian maka konta.b) Klosan Sira nia hanoin

- Hotu -

Anónimo disse...

Anónimo disse...
TIMOR LOROSAE NAÇÃO"FAMÍLIAS DE EX-COMBATENTES MENDIGAM RESTOS MORTAIS"
5 Comentários - Mostrar mensagem original
Fechar comentários


Anónimo disse...
Timor tambem anda a mendigar pelos seus combatentes contra a invasao Indonesio e uns tantos durante a colonizacao Portuguesa.

Nota-se tambem que OS RESTOS MORTAIS DE D. BOA VENTURA AINDA ESTAo POR DESCOBRIR EM TIMOR.

Morto pelo entao administrador Portugues de Dili e seus lacaios.D Boa Ventura morreu por ter defendido a honra da sua mulher que foi abusada pelo entao Administrados portugues em Dili.

O tal administrador Violou nao so a mulher de D. Boa Ventura mas tambem a Irma de D. Luis de Oecussi. (Detailes escritos nos Manuscritos de Padre Taveira.)


Justo

6 de Outubro de 2008 18:22


Anónimo disse...
Hello, Justo de 6 de Outubro de 2008 18:22



Gostaria de saber mais sobre esta historia de D. Boa Ventura e sobre as publicacoes do Padre Taveira.

Obrigada

7 de Outubro de 2008 0:20


Anónimo disse...
E os de Angola são aos magotes. A juventude morta A BEM DA NAÇÃO do Salazar nada para ele valia e muito menos para estes políticos de agora.

Não é só o Verssimo a ficar revoltado, todos nós o estamos. Estes merdas de políticos têm vergonha dos nossos mortos. São uns nojentos que só querem roubar!

7 de Outubro de 2008 3:16


h correia disse...
"O tal administrador Violou nao so a mulher de D. Boa Ventura mas tambem a Irma de D. Luis de Oecussi. (Detailes escritos nos Manuscritos de Padre Taveira)"

O Padre António Taveira foi um dos impulsionadores da instalação dos frades dominicanos em Solor, no SÉCULO DEZASSEIS. Como é que ele podia escrever sobre o que se ia passar quase QUATROCENTOS ANOS DEPOIS em Timor?

Sobre a morte de D. Boaventura pouco ou nada se sabe, excepto que morreu na prisão. Geoffrey Gunn, que publicou o resultado de anos de investigação de todo o tipo de fontes documentais sobre a História de Timor sob o título "Timor Loro Sae: 500 Anos", apenas diz o seguinte:

"D. Boaventura [...] perdeu o seu estatuto de «rei-coronel» de Manufaí antes mesmo de morrer em obscuras circunstâncias na prisão, em Ataúro ou Aipelo, em data desconhecida."

Sobre esse tal "D. Luís de Oecussi", nem uma palavra que o relacione sequer com a guerra de Manufahi, muito menos a sua suposta irmã.

Portanto, se esse tal "administrador português" (não o eram todos?), do qual nem se sabe o nome, tivesse cometido semelhantes crimes, tal seria conhecido por certo. Ainda por cima em Timor.

Já tenho lido todo o tipo de histórias inventadas, mas esta é demais. É assim que se espalham os boatos...

7 de Outubro de 2008 8:34


Anónimo disse...
"morrer em obscuras circunstâncias na prisão".

Isto esplica muitas coisas que uns tantos nao querem ser explicados incluindo tortura e morte de muitos Timorenses as escondidas sem o conhecimento do governo central em Lisboa Portugal. Uns tantos fizeram a merda e todo o bom povo Portugues que leva? Nao esta certo. Os crimes nas excolonias feitos pelos que tinham o poder devem ser investigados para sempre louvar o bom nome Portugues de Evangelizadores do mundo de Africas ao nosso Timor.

Viva povo Portugues e Viva povo Timorense. Para sempre irmaos da justica.

7 de Outubro de 2008 11:08

7 de Outubro de 2008 9:58


Anónimo disse...
Ja ouvu falar desta historia e do tal Manuscrito que parece existir em Timor. A ultima vez que tive noticia foi em 1974 e antes da invasao Indonesia em 1975. Vou passar a dta. O tempo estava a queimar umas paginas.

COm a tecnologia de agora podia-se tirar copias ou fotos para guardar a informacao escrita. Guarda se as tiver, ainda nao temos museu para tal instrumento historico mas tire fotos das paginas usando uma camera digital.

7 de Outubro de 2008 10:12


Anónimo disse...
Lia nain sei lao rai. Ami seidauk hetan.

7 de Outubro de 2008 10:16


Anónimo disse...
kode.Mu batar tema aibadikun.

7 de Outubro de 2008 10:18


Anónimo disse...
DOM BOAVENTURA" de Abe Barreto

Surik nia losu, surik nia foti aas,
ain nia tuba metin

Ita mós tebe, ita mós bidu,
ita mós haklalak,
“keta sama ami neon, keta bobar ami fuan, keta sobu ami lisan!”
---
Agostu 2008

Abe Barreto Soares

7 de Outubro de 2008 12:46


Anónimo disse...
Mais um:

Anónimo disse...
Hello H COrreia,

Talvez Melhor investigacao sobre o caso.

Existe um manuscrito que conta toda a Historia incluindo o nome do tal Administrador.

A historia vai assim:

Naqueles tempos, os Liurais de Timor eram chamados todos os anos a Dili. Numa desas ocasioes, D. Boaventura, acabado de casar, trouxe com ele a esposa para Dili. Um dia, enquanto o marido (D. Boaventura) estava numa das celebracoes, o administrador mandou chamar a mulher de D Boaventura e violou- a. Este administrador nao so violou a esposa de D Boaventura mas tambem a Irma de D. Luis de Oecussi que estava a estudar naqueles tempos num colegio em Dili. De regresso a casa as mulheres confessaram ao marido e a outra ao irmao do que tinha acontecido. D. Boaventura e D. Luis ficaram muito zangados pelos abusus feitos as mulheres e decidiram armar uma cilada ao tal Administrador atraindo-o com falsas informacoes deque as princesas estavam a tomar banho numa das nascentes em Dili. Ouvindo esta noticia o administrador foi a tal nascente espreitar as princesas, mas em vez de ser as princesas, encontrou D. Boaventura que, depois de confirmar o acontecido, matou o Administrador. Dai comecou a guerra de Manufahi.

7 de Outubro de 2008 11:29

7 de Outubro de 2008 14:08


Anónimo disse...
Portanto Dom Boaventura nao fez a guerra para acabar com o dominio portugues com vista a independencia de Timor como alguns querem fazer crer mas foi simplesmente uma reacao a abusos cometidos por um administrador.

Faz muito sentido porque e' practicamente impossivel que alguem pudesse pensar em independencia ou um Timor independente. Essa nocao estava muito longe de ser realidade porque de facto em Timor ja haviam reinos praticamente independentes uns dos outros e nao havia um sentimento ou percepcao global de independencia timorense como podemos interpretar hohe em dia depois do 25 de Abril em Portugal.

Esta nocao de D. Boaventura ter sido um campeao do movimento independentista timorense e' pura fabricacao da Fretilin que como movimento revolucionario distorceu o significado das accoes de D. Boaventura para dar forca as tendencias revolucionarias da Fretilin.

8 de Outubro de 2008 13:44


Anónimo disse...
D. Boaventura:

O sentimento independista veio mais tarde depois dos timorenses realizarem que mesmo tendo razao ninguem do governo o escutava, fabricando acusacoes contra D. Boaventura e maltratando indiscriminadamente a populacao a procura de D. Boaventura.

8 de Outubro de 2008 16:34

Anónimo disse...

Se D Boaventura e a guerra de Manufahi tivesse sucedido em expulsar os Portugueses de Timor Lorosae hoje eramos todos Indonesios.
O facto eh que sem Portugal muito depressa os Holandeses teriam alargado a sua influencia a Timor Lorosae, unificariam a ilha de Timor sob o seu controle e passariamos a ser parte integrante das colonias holandesas e por fim da Republica da Indonesia.

Hoje eramos cidadaos Indonesios, falariamos Bahasa Indonesia e seriamos ou protestantes ou muculmanos.

O facto inegavel eh que foi a influencia Portuguesa que nos permitiu ao longo da colonizacao distinguirmo-nos dos Timorenses do Timor Holandes que depois passou a ser Indonesio.
Naquelas alturas e antes, Timor era composto por uma serie de reinos mais ao menos independentes uns dos outros, com culturas, linguas, leis tradicionais e territorios distintos. Timor foi descrito por um sociologo da altura como se fossem 'mini-republicas' independentes umas das outras.
Nao havia um sentido de identidade comum como podemos entender no conceito moderno de nacao unica e indivisivel.

Por isso as revoltas nao podiam ser demonstrativas de uma aspiracao comum dos Timorenses de todo o Timor Lorosae mas sim simplesmente reacoes de descontentamento a acontecimentos que afetavam os reinos diretamente. As vezes as revoltas centravam em 1 reino, outras vezes eram accoes de varios reinos aliados em descontentamento comum a algo que os afetava diretamente.

Muito nates das revoltas de Manufahi ja tinham havido muitas outras revoltas em Timor Lorosae devido a abusos do poder de adminisradores ou oficiais Portugueses. Muitas vezes essas revoltadas eram instigadas pelos Holandeses na espetativa de minarem a infleuncia Portuguesa. Da mesma forma os Portugueses instigavam os Timorenses do lado Holandes a revoltarem-se contra a influencia Holandesa. Essa guerra entre Portugal e Holanda para o controle da ilha sempre existiu desde o inicio da colonizacao de Timor. De facto, a guerra de Manufahi liderada pelo D Boaventura foi somente uma das ultimas e maiores revoltas, entre muitas outras revoltas anteriores, que ocorrerram em Timor.

A teoria de que a guerra de Manufahi foi um simbolo de uma guerra independentista de um Timor Lorosae como nacao unica e indivisivel e' um mito e pura invencao.
No livro "Timor Lorosae: 500 anos", Geoffrey Gunn nao argumenta isso mas sim levanta essa possibilidade em forma de especulacao. Ele pergunta se sera possivel que a guerra tenha tido esse caracter independentista mas nao chega a uma conclusao concreta. Ele proprio diz que pode-se ESPECULAR que talvez tenha sido esse o caso.

Mas o facto e' que mesmo hoje num Timor-Leste contemporaneo, nacao-estado reconhecido internacionalmente como nacao soberana, ainda estamos a ter dificuldades em estabelecer uma identidade comum forte para alem daquela que nos uniu na luta pela independencia. As distincoes 'lorosae-loromonu' apesar de terem sido manipuladas politicamente em 2006 ao ponto de degenerarem em conflicto aberto entre as duas partes ja existia antes numa forma passiva para diferenciar os Timorenses de Loromomu e de Lorosae.
Essa ausencia de um sentimento de identidade e territorio comum entre os varios reinos numa altura em que ainda eram fortes e autonomos uns dos outros nao existia e por isso as revoltas nao podiam ser no sentido de quererem estabelecer uma nacao independente, unica e indivisivel.

Esse conceito de 'sentimento nacionalista' da guerra de manufahi foi uma construcao politica moderna que surgiu em 1975 com o advento da formacao de partidos politicos com vista a independencia de Timor-Leste. Esta nova classe politica pegou nas revoltas Timorenses, especialmente a de Manufahi por ter sido uma das mais recentes e de maior magnitude para dar um sentido moderno que na propria altura da guerra Manufahi nao existia.

Se D. Boaventura tivesse sucedido em expulsar os Portugueses de Timor Lorosae, hoje seriamos Indonesios.

Anónimo disse...

"Se D. Boaventura tivesse sucedido em expulsar os Portugueses de Timor Lorosae, hoje seriamos Indonesios."


Talvez sim, mas vou mais a um nao.

Para mim, Timor chegaria mais cedo a um estado independente com lacos forte com Portugal e seria Timor a liderar a independencia da Indonesia contra os Holandeses, e a invasao nunca teria acontecido.

Anónimo disse...

Afinal foi assim!!!

O malandro do Administrador!!!

Em Timor, naqueles tempos, as mulheres timorenses nao se cobriam do unbigo para cima e eram mesmo umas belezas,

e o diabo tentou o Administrador.

Anónimo disse...

"Para mim, Timor chegaria mais cedo a um estado independente..."

Timor um estado independente em 1912???

Isso eh completamente irrealista. Ja em 1975 com um punhado de quadros timorenses Timor nao reunia as minimas condicoes para ser um estado independente quanto mais em 1912.

Ate hoje em dia, afirmar a independencia, para alem de uma bandeira e um hino, esta a ser uma tarefa bastante dificil apesar de termos todo o tipo de doutores e engenheiros e termos o beneficio de uma identidade mais coesa como resultado da luta contra a invasao Ondonesia, quanto mais em 1912 quando nao tinhamos nada disso.

Em 1912, ser-se nacionalista significaria ser-se defensor dos interesses de um reino do seu povo e do seu territorio. D. Boaventura pode muito bem ter sido um heroi nacionalista no sentido de ter defendido os interesses e a honra do reino do qual ele era o Rei. Nesse sentido sim, ele teria sido um heroi nacionalista para o povo de Manufahi como um outro Rei de um outro reino teria sido considerado nacionalista pelo seu povo ao defender os interesses do seu povo e do seu Reino.

Mas o conceito politico de um Timor Lorosae como uma nacao unitaria e indivisivel nao fazia ainda parte do discurso politico dos povos e reinos de Timor da altura. Os timorenses nos seus varios reinos simplemente nao pensavem nesses termos.

Anónimo disse...

Concordo consigo,anonomo de 9 de Outubro de 2008 15:23

Uma independencia nacional era imposivel naqueles tempos devido aos quadros necessarios a moda europeia. Mas faco lembrar que Timor ja era independente antes dos Portugueses chegarem a Timor e o povo vivia em harmonia segundo as tradicoes locais e sempre prontos aceitar e assimilar novos ensinamentos tais como foi o caso da religiao cristan que comecou em Oecussi.

Anónimo disse...

Sim, pode-se dizer que os timorenses ja viviam independentes antes da colonizacao portuguesa mas nao como uma unica nacao unitaria e indivisivel com um territorio definido como esta actualmente.
Na verdade o povo Timorense vivia em varios reinos independentes uns dos outros. Cada um tinha o seu proprio territorio definido, sistema de leis tradicionais, usos e costumes, etc.

De quando em quando os reinos ganhavam ou perdiam territorio em guerras entre eles, e por vezes varios reinos juntavam-se para fazer guerra contra outros. Tudo dependia das aliancas forjadas entre os reinos que os levavam a juntar-se.
Os reinos eram quase como nacoes independentes umas das outras a co-existirem na ilha de Timor.

Essa era a realidade na ilha de Timor.

A divisao territorial da ilha como esta actualmente tem largamente a haver com a colonizacao Portuguesa e Holandesa. Foi a influencia da colonizacao Portuguesa que comecou por diferenciar a parte leste da ilha (Timor Lorosae) da parte ocidental da ilha de Timor (Holandes).
Eh uma fronteira artificial como alias o eh em quase todos os paises que foram colonizados por outras potencias. Prova disso eh que ainda hoje existem familias timorenses na fronteira que ficaram divididas pela linha fronteirica. Parte da familia vive do lado Indonesio e parte dela vive do lado de Timor-Leste.

Portanto, como tenho argumentado, a definicao de Timor Lorosae como uma nacao unica, unitaria e indivisivel como eh hoje so foi possivel devido a uma continuada colonizacao e influencia Portuguesa.
Um eventual sucesso de D. Boaventura eliminar essa influencia Portuguesa em Timor Lorosae teira mudado radicalmente a historia Timorense. O mais certo eh que a Holanda rapidamente passaria a preencher o lugar deixado por Portugal porque a independencia de Timor Lorosae como uma unica nacao era impossivel na altura e hoje Timor teria uma historia completamente diferente.

Como disse antes e volto a repetir, o conceitos de Timor Lorosae como uma nacao independente, unitaria e indivisivel (como eh hoje) nao fazia parte do discurso politico dos Timorenses e dos reinos Timorenses da epoca.

O ressurgimento da figura de D. Boaventura como um heroi nacionalista e independentista para todo o Timor Lorosae aconteceu somente em 1975 com a criacao dessa teoria por parte da Fretilin. A Fretilin como movimento revolucionario independentista (independencia para a colonia portuguesa) teve que encontrar uma base historica local para cimentar essa mentalidade revolucionaria independentista contra Portugal e encontraram no D. Boaventura um exemplo perfeito de revolta contra a administracao Portuguesa.

Claro que o sentido que independentista que a Fretilin atribuiu a D. Boaventura eh uma pura invencao moderna porque D. Boaventura nao se revoltou para contruir uma nacao independente de Timor Lorosae como a conhecemos hoje.

Um outro exemplo de outra invencao da Fretilin foi o uso do termo "maubere" para identificar todo um povo e dar um significado revolucionario a palavra que nao era o original.

D. Boaventura teve as suas razoes para se revoltar e a perspectiva da administracao Portuguesa eh que vinha da resistencia ao pagamento de novos impostos. Essa foi uma maneira de salvar a face da administracao Portuguesa ao inves de assumirem as responsabilidades sobre a ofensa cometida por um dos seus oficiais administrativos.
Da perspectiva Timorense, e do proprio povo de Manufahi, a revolta de Manufahi foi uma revolta contra os abusos do chefe de posto (oficial militar portugues) cometidos contra a mulher do Liurai D. Boaventura, uma ofensa pela qual o oficial Portugues pagou com a propria vida. D. Boaventura revoltou-se para defender a honra da sua familia real e do Reino de Manufahi, revolucao essa que acabou por alastrar-se a outras partes da regiao por motivos proprios e especificos a cada regiao e reinos.

No passado, os reinos Timorenses entravam em guerras uns contra os outros por razoes bem menores e um abuso de um oficial Portugues contra a honra da propria familia real de Manufahi era uma enorme ofensa que nao podia ter tido outro resultado senao uma revolta geral para restituir a honra da familia real e do reino de Manufahi.

Anónimo disse...

Caro anonimo de 10 de Outubro de 2008 2:36.

"a revolta de Manufahi foi uma revolta contra os abusos do chefe de posto (oficial militar portugues) cometidos contra a mulher do Liurai D. Boaventura, uma ofensa pela qual o oficial Portugues pagou com a propria vida."


Acertou mais uma vez.

As minhas investigacoes levam me a crer que D. Boaventura podia ter cido executado em Aipelo, Ermera.

O Chefe do posto de Ermera daquele tempo era o melhor amigo do chefe de posto de Dili que foi morto pelo D. Boaventura.

Anónimo disse...

Uma revelacao interessante.

Obrigada.

Anónimo disse...

LIA LoS SEI MANAN TAN MATEBIAN SIRA MATAN LAE DUKUR.


bELE OHO AMI NIA ISSIN MAS NUNCA AMI NIA KLAMAR.

JOSE mARIA

Anónimo disse...

Em 1895, depois de duas campanhas contra os rebeldes e um sucesso reduzido, Celestino da Silva montou um exército de 28 europeus e mais de 12 mil outras tropas, na sua maior parte guerreiros timorenses, fornecidos pelos liurais e foi tentar aniquilar aquilo que se tornara numa imensa revolta liderada por Dom Boaventura de Same. Seguiram-se meses de intensas lutas e massacres de ambos os lados, antes do Governador poder clamar vitória e começar a reestruturar a sua Administração civil e militar. Como resultado destas vitórias militares, Timor tornou-se independente da autoridade da colónia portuguesa de Macau e o Governador passou a ser directamente responsável perante o Governo central em Lisboa. Mas a resistência estava longe de ter esmorecido e, por mais de uma vez, pegou em armas contra as forças portuguesas. No início de 1912 uma imensa campanha contra Dom Boaventura na área de Same causou a morte, de acordo com os próprios portugueses, de 3424 rebeldes e ferimentos em 12567, com 289 baixas portuguesas e 600 feridos.

Aos olhos dos portugueses, o Governador Celestino da Silva foi um dos melhores Governadores de Timor. Decerto que ele foi um dos grandes responsáveis pela “pacificação” de Timor numa longa campanha prosseguida sem mercê durante um período de doze anos, mas o custo em sofrimento humano foi enorme. Nos períodos de paz melhorou a administração criando 11 distritos militares de comando e 48 postos militares. É-lhe igualmente atribuído o crédito pela melhoria substancial da produção agrícola, introdução de novas colheitas e melhoria das técnicas agrícolas mas tais melhorias visavam beneficiar sobretudo os portugueses e os mestiços (Celestino foi um dos fundadores da SAPT) muitos dos quais se tornaram prósperos cultivadores e beneficiou ainda os chineses que já se estavam a notabilizar como mercadores e intermediários na colónia.

Anónimo disse...

Mas o que anonimo mais em cima diz e' com razao.

Se D. Boaventura ganha contra portugueses hoje todos nos era Indonesios porque Timor ficava colonia de Holandesa.

Anónimo disse...

"Se D. Boaventura ganha contra portugueses hoje todos nos era Indonesios porque Timor ficava colonia de Holandesa.

13 de Outubro de 2008 2:17"



Sao apenas possibilidades, mas a verdade eh que o chefe do posto violou a mulher de D. Boaventura e foi morto por este crime. E o governo de entao cobriu a verdade dos crimes do tal chefe do posto ou administrador de Dili.

Anónimo disse...

Os dois lados de Timor
por Emerson Santiago
emerson@opatifundio.com


Entre a cruz e a espada, Dom Boaventura e Dom Aleixo fazem parte da longa lista de ícones da história dos países lusófonos

TÔ NEM AÍ

Meu objetivo será tratar de lusofonia sem abordar assuntos relacionados a Brasil ou Portugal. Será que consigo?



Cruz e a espada: Dom Boaventura, ao encarar a administração portuguesa, optou pela espada

Timor e as outras ex-colônias portuguesas são hoje o que Brasil foi, digamos, durante os primeiros cinqüenta anos de sua independência, ou seja, nações em busca de sua própria identidade. Mas não aquela identidade que os portugueses disseram que eles tinham. Caso curioso é o desses dois liurais (termo timorense que designa algo como um chefe tribal), Dom Aleixo e Dom Boaventura. O primeiro combateu a administração portuguesa. O segundo ajudou-a.

Na verdade ambos são heróis, bravos e corajosos e lutavam pelo que entendiam ser o melhor para a sua terra. Só que tanto no Timor Português como no atual Timor Leste essas duas figuras vêm sendo usadas ao sabor dos acontecimentos. Vejamos:

Dom Boaventura era liurai de Same e foi o líder de uma famosa revolta ocorrida em Manufahi, distrito de Same, onde foram mortos vários administradores locais portugueses. Finalmente, com a ajuda de vários outros liurais (entre eles, Dom Aleixo), o governador à época, Celestino da Silva capturou o chefe rebelde e deu cabo de seu grupo e da vida do próprio.

Já Dom Aleixo foi o responsável por um ato de imensa bravura e fidelidade a seus princípios. Durante a Segunda Guerra Mundial manteve-se sempre fiel a Portugal, recusando-se a aceitar a presença japonesa na ilha. Pagou muito caro pelo gesto: foi capturado e fuzilado com todos os membros da sua família. O liurai timorense havia se recusado a entregar até mesmo a bandeira portuguesa que guardava em sua moradia, escondendo-a a salvo dos invasores.



Dom Aleixo: fidelidade à Portugal lhe rendeu a nota de cem escudos timorenses

Os dois personagens fizeram parte e ainda fazem da história de Timor. O que acontece é que o primeiro virou figura explorada por aqueles que idealizam Timor como um local sem presença estrangeira nenhuma, o ícone de sua soberania recentemente conquistada. O segundo caiu como uma luva na campanha dos portugueses pró-salazaristas para demonstrarem o quanto Portugal havia “tocado” corações e mentes tão distantes das fronteiras de seu país.

Durante o período pós-Segunda Guerra até a invasão indonésia, Dom Boaventura virou um rodapé de página na história timorense. Já Dom Aleixo figurava nas notas locais de escudo e pataca timorenses, tinha monumento, e até um nome de um distrito de Dili foi dado a ele. Hoje em dia é o oposto que ocorre… Dom Boaventura empresta seu nome a mais alta condecoração do país, e é “O HERÓI”, para mídia e governo local, uma espécie de Tiradentes, o mártir da pátria.

Esta pequena divagação sobre tais figuras timorenses serve para refletirmos…será que os personagens que estudamos nos livros de história, (esteja em que país você estiver) são as corretas? Serão elas tudo aquilo que se lê, ou existem outros personagens? Será que os heróis colocados ali servem a um propósito ideológico ou político?

Se o nordeste do Brasil tivesse permanecido colônia holandesa, lá se leriam as glórias de Henrique Dias, Felipe Camarão ou as de Domingos Calabar? Em Angola, se a UNITA tivesse ganho a guerra civil, Agostinho Neto seria o que é hoje? E em Moçambique, Afonso Dhlakama, hoje mais que nunca esquecido líder da RENAMO, não teria papel de destaque na história contada nos livros? Pensem nisso…

Emerson Santiago é brasileiro, advogado, intérprete e tradutor de mandarim (chinês) e é um apaixonado pelas culturas lusófonas. A coluna TÔ NEM AÍ é publicada todas as semanas na Revista O Patifúndio!

Anónimo disse...

Maluk sira,

Ha'u hanoin katak historia kona-ba Funu Manufahi sei presiza investigasaun ne'ebe klean liu tamba seidauk iha ema ida ne'ebe hakerek ho autoridade no konsistensia kona-ba assunto ne'e.

Agora dada'uk ne'e ha'u tenta atu halo peskiza klean kona ba historia ne'e. Ha'u nia planu atu halibur dadus husi tradisaun oral iha Timor-Leste nia distritus ho dadus husi dokumentus no livrus ne'ebe ema hakerek kona-ba funu ne'e. Tinan ne'e, fulan Junhu ho Julhu, ha'u ba tihaona Manufahi no fatin seluk balu atu halo entrevistas ho desendentes husi familias ne'ebe halo parte iha funu ne'e, no mos ho lia-nain husi sukus ne'ebe mos halo parte.

Prosesu ne'e muda tebes ha'u nia ponta-de-vista kona-ba historia ne'e. Ha'u senti katak iha peskiza barak tan ne'ebe ha'u ho ema seluk (diak liu se timor-oan) tenke halo. Maibe karik iha dalan ida atu hakbesik historia ne'e nia lia-lo'os (tuir ha'u nia hanoin, laiha dalan ida atu hetan totalmente li'a-lo'os ho sasan historikus):

-Primeiru, ita tenke konsulta fontes barak kona-ba historia ne'e nia tradisaun oral. Diak liu se fontes ne'e lia-nain no descendentes husi sukus no familias ne'ebe halo parte iha funu. Ema sira ne'e tenke mai husi sira ne'ebe fo apoiu ba Dom Boaventura, no mos husi sira ne'ebe la fo apoiu. Importante mos atu hetan dadus husi ema ne'ebe mai husi sorin politiku diferente atu kontra 'bias' politiku.
- Hafoin, sei provavel katak iha pontus komun entre tradisaun oral sira ne'e. Pontus komun ne'e sei sai hanesan baze ba investigasaun kle'an liu.
- Investigasaun kle'an liu ne'e signifika katak liutiha konsulta tradisaun oral, peskizador bele fila ba dokumentus. Diak liu se dokumentus ne'e mak dokumentus ne'ebe husi Funu Manufahi nia tempu. Por ezamplu, relatorius governu kona-ba assuntus civil no mos relatorius husi kampanhas militares.
- Atu evita bias politiku, mos sei importante atu hare'e ba dokumentus no livrus ne'ebe ema publika antes tinan 1974, bainhira historia ne'e sai hanesan assuntu politiku.

Se prosesu ne'e la'o diak, bele hetan idea diak liu fali agora kona-ba Funu ne'e nia akontesimentus. Ne'e diak tamba ema bele rona Timor-oan nia 'voz' kona-ba historia ne'e tamba Timor-oan sira halo parte rasik iha prosesu oral tradisaun nian. Ne'e mos bele fo ekilibriu ba 'bias' iha historia ne'ebe governu kolonial hakerek. Maibe prosesu ne'e mos inklui dadus importante husi governu portugues ninia dokumentus kona-ba tinan, loron, fatin etc, iha ne'ebe akontesimentus ne'e mosu.

Ha'u tenke dehan katak bainhira prosesu ne'e remata no artigus ka livrus balu sai publika, ne'e bele konsidera 'pontu komesa' deit. Husi pontu ne'e ema bele troka ideias no fo sira nia opiniaun kona-ba historia ne'e, hanesan akontese iha mundu tomak.

Ne'e ha'u nia planu atu halo peskiza ne'e. Ha'u konvida maluk sira atu fo mai sira nia konsellu kona ba planu ne'e (bele usa lian Tetum, Portugues ka Indoneziu). Ha'u mos sei agradese tebes se maluk sira bele sujere fontes diak atu ha'u bele konsulta - bele ser ema, ka bele ser dokumentu.

Obrigadu barak no kumprimentus ba maluk hotu.
Steve.
(steven.sengstock@anu.edu.au)

P.S. Ha'u sei agradese tebes se ema ida bele fo kopia mai ha'u husi manuskritu kona ba D. Luis nia bi'in. Ha'u seidauk rona konta ne'e.

Anónimo disse...

Alo,
(steven.sengstock@anu.edu.au)
Diak ka lae?

Ita iha CV ka lae?

Ita Dr Saida?

Ita nia investigasaun lao ona to'o ona nebe?

Documentu hira maka hetan ona hossi Portugal?

Antes kolia ho ami Timor Oan, tenki hatudu uluk ita bo'o nia experiencia tuir ita nia CV tan ami seidauk hatene ita se'e i ita nia intesse lolos saida. Hossi ita nia CV ho ita nia dalan experiencia ami bele hatene ita nia dalan ohin ho aban bain rua nian.

Ami sei tuir nafatin ita nia investigasaun nee tan ami hare importante estudo kona ba funu Manufahi ho Historia Timor nian.

JPL-Manufahi

Anónimo disse...

Steve,

Tuir buat nebe hau komprende hosi ita-nia komentariu iha leten katak ita hala'o hela peskiza ida kona-ba funu Manufahi atu bele hahu hatene maizunenus lia-loos konaba funu ne'e.

Nu'udar timoroan ida hau laran-haksolok tebes rona katak iha ema ida hanesan ita nebe hakarak buka hatene barakliu tan ba asuntu ida ne'e no ba buat seluk kona-ba Timor nia istoria.

Hau hakarak hatoo sorte ba ita boot no hein katak ita sei hetan susesu ba ita-nia peskiza ida ne'e.

hau laiha buat ka manuscritu ida atu fo ba ita maibe hau sente diak mos ba ita atu koalia karik ho ema ka desendentes sira hosi Ainaru, Manatutu, Laklo tanba tuir hau rona sira mos envolve makas iha funu nee hasoru liurai Boaventura.

Anónimo disse...

Senhor JPL-Manufahi,

Diak ka la'e?

Obrigadu ba ita bo'ot nia perguntas. Ha'u husu deskulpa tamba ha'u seidauk inklui informasaun hanesan ne'e.
Oras ne'e, ha'u nu'udar estudante 'postgraduate' ida husi Universidade Nasional Australianu nian, maibe uluk ha'u servisu nu'udar soldadu Australianu ida (ha'u ba Timor iha tinan 2000 ho UNTAET). Durante periode ne'e, ha'u hadomi duni Timor nia paisagen kapas no nia ema ne'ebe laran diak. Ha'u mos senti katak ladiak atu servisu iha rai seluk hanesan ne'e la ho komprende rai ne'e nia lian ka kona-ba rai ne'e nia historia.
Enta'un husi tempu ne'e to'o agora ha'u estuda maka'as kona-ba Timor nia lian no mos nia historia. Ha'u husik tihaona Forsas Armadas Australianu nian i komesa tinan balu liuba atu halo karir nudar akademiku. Atu halo ne'e ha'u estuda Portugues no Tetum iha Australia no le barak kona-ba Timor nia historia (ne'e ha'u nia assunto peskiza nian). Ha'u iha interesse tebes kona ba lori hamutuk tradisaun oral ho historia dokumentu nian. Ha'u nia interesse iha historia funu manufahi hahu bainhira ha'u le'e Luis Cardoso nia Livru 'Uma Travessia' no nia hakerek kona-ba insiden ho Chefe-de-Postu Portugues iha tinan 1911.

Ha'u hanorin nu'udar 'tutor' iha universidade desde 2007 kona-ba Timor-Leste uitouan no mos kona-ba Asia Sudeste. Tinan ne'e ha'u ho belun timor-oan balu estabelese grupu ida iha Canberra atu estuda Tetum.

Ha'u nia planu atu ba visita Timor iha tinan 2006-2007 demora tamba krise no servisu, entaun ha'u seidauk visita Timor to'o tinan ne'e atu halo peskisa uitoan iha Distritu Manufahi. Bainhira ha'u iha ne'eba ha'u ko'alia ho katuas sira husi Same-Vila no mos Suku Babulo no Suku Hola-Rua, maibe ha'u planu atu fila tinan 2008 atu halo peskiza klean liu. Se ita-bo'ot hakarak, bele husu ba Senhor Filomeno Administrador Distritu, no Senhor Adao, Administrator Sub-Distritu Same nian kona-ba ha'u.

Deskulpa dala ida tanba uluk ha'u haluha atu inklui informasaun ne'e.
Steve.

Anónimo disse...

Steve,

Manuscrito ida iha Timor.

Ita atu hare ita tenki Liurai ka Liurai Timor nia oan, ho mos ita tenki moris iha Timor. Ita tenki hatene Lia nain nia dalan.

Avisu: Ema barak hakarak halakon dokumentu ne'e tan nia iha lia lo'os kona ba funu Manufahi.

Se maka iha Rai metin, oras seidauk too ba atu hatudu ba ema hotu.

Anónimo disse...

Indiana Jones nia filme hahu ona iha Timor atu buka Documento kona ba D. Boaventura.

Anónimo disse...

Sr. Steve lalika fiar ba ema sira be dehan dokumentu ka manuscritu nee secretu so liurai ka liurai oan mak bele haree.

Sr. Steve ba tiha ona Same no hasoru ho administrador ho sub-administrador sira distritu nebe se sira la fo hatene buat ida kona-ba dokumentu nee tanba laiha.

Se iha duni entaun bainhira sr Steve fila ba Timor bele husu ba sira. Se iha duni entaun sira sei dehan iha.

lalika lakon tempu saugati husu iha nee tanba lia-anin barak mak sei mosu iha nee konaba dokumentu sekretu.

Anónimo disse...

Hanesan ita soe lia:

"O soe foer ba fahi, fahi han".

"O soe osan mean ba fahi, nia sama ho te'e tan iha leten"

nia lahatene osan mean bele sosa hahan barak ba nia.

Anónimo disse...

Hello Steve,

Nada saiu ainda do governo Portugues para melhor esclarecer os povos Portugues e Timorense sobre a guerra de Manufahi em Timor-Leste.

Tanto Portugal como a ordem Dominicana do Vaticano podem esclarecer melhor sobre a guerra de Manufahi assim como as outras guerras em Timor por serem os com o poder de escrita e credibilidade naqueles tempos. Inclui os Lia Nain de Timor para confirmar a verdade.

Anónimo disse...

Reinado to live on as vivid figure in Timor folklore
Steven Sengstock
Canberra Times 17 March 2008

Amonth has passed since the death of Alfredo Reinado in a fire-fight at the
home of East Timor's President Jose Ramos Horta. There has been no backlash
from his supporters and in the past week many rebel soldiers have
surrendered peacefully.

Nevertheless, the power Reinado might wield over the populace in death
should not be underestimated. Reinado's many admirers helped him remain at
large for almost two years, and it was they who helped him to appear
suddenly and unexpectedly at Ramos Horta's front door. They are the
volatile, disenfranchised mass of East Timorese society who feel they can
find neither voice nor representation in either the new Government of Xanana
Gusmao or Mari Alkatiri's Fretilin opposition.

They are the young Timorese who, before Reinado's death, would draw you
close and whisper, "Did you know Alfredo has very strong connections with
the people of Manufahi? They say he's blessed with the spirit of Dom
Boaventura."

Boaventura was the king, or liurai, of the Manufahi region in the rugged
hills south of Dili. He died almost 100 years ago but his tenacious spirit
lives on. He is the man many see as the father of East Timorese nationalism.
In Timor there is an almost Arthurian sense of legend and mythology attached
to his name. He is remembered as the archetypal Timorese warrior king in a
country where archetypes rarely emerge from a complex cultural and
ethno-linguistic puzzle.

Last year, just days before international troops launched their abortive
attack on Reinado's hideout in the hills above the town of Same in Manufahi,
rumours fanned out across the country that Reinado had been involved in a
rare ritual ceremony. During the ceremony, presided over by Manufahi elders
and described by some as a coronation, Reinado was said to have been endowed
with the late Boaventura's supernatural powers.

Late in 1911, Boaventura had united many of East Timor's indigenous kingdoms
in revolt against the repressive and exploitative Portuguese colonial
administration. Employing guerrilla tactics akin to those used by Xanana
Gusmao in the struggle against the Indonesian Army 70 years later, at one
stage Boaventura came close to overrunning Dili. But the military odds were
against him and ultimately he was forced back into the remote hills around
Manufahi.

His resistance came to a dramatic and tragic end in August 1912. Surrounded
and besieged on a mountain top, Boaventura led a courageous breakout. On
horseback at the head of his warriors he plummeted towards Portuguese lines
in a charge that one awestruck historian described as "a great avalanche
down the side of the mountain". The warrior king escaped, but most of his
estimated three thousand followers did not. They were rounded up by the
colonial forces and systematically slaughtered over two nights and two days
of concentrated killing.

Boaventura led a people suffering the exploitation of a colonial
administration whose true authority projected little outside of Dili.
Reinado, too, claimed to represent a growing population of youth and common
folk disillusioned with a Government struggling to extend its judicial and
administrative reach beyond the same city limits. And just as Boaventura
relied on the support of influential kingdoms in central and western East
Timor, Reinado and his men, too, moved freely about the same regions.

Boaventura enjoyed far less support in the east of the country, and Reinado
could not venture there for fear of death. Both were known for their daring
escapes and, as legend would have it, were impervious to the bullets of
foreigners.

Nonetheless, Reinado's early 2007 attempt to draw parallels between his
plight and that of Boaventura invited heavy criticism. Pointing to Reinado's
part-Portuguese heritage, some said he was trying to appropriate a heroism
and history that was not rightfully his.

Others judged it a cynical manipulation of sacred traditional beliefs and
memories with the objective of winning over an ill-informed and vulnerable
support base.

In fact, for many in East Timor, there will be little to lament in the
passing of the fast-talking, handsome rebel leader. From the chaos of East
Timor's crisis of mid-2006, the former military police major emerged as a
serious embarrassment to East Timor's Government and the international
forces it had invited to stabilise the country. By the time of his death
Reinado had destroyed his relationships with almost all political factions,
his notoriety growing with each of his anti-establishment stunts and daring
escapes.

The innocent villagers who suffered from Reinado's destabilising presence in
the mountainous interior will also have little to lament. Even in the
western districts where Reinado was most popular, the arrogance and
heavy-handedness of his men drew frequent complaints. His rebellion placed
an incalculable burden on the East Timor economy, causing fear-induced
delays to development projects and distracting officials from the crucial
mission of rebuilding the conflict-riven nation.

Boaventura's ultimate fate has never been established. The colonial record
has him facing court proceedings in the years after his rebellion but has
nothing clear to say about his death. Nor did foreign bullets bring Reinado
down. By all accounts his escape from last year's assault on his base in the
interior city of Same was nothing short of miraculous and, in the end, it
was a Timorese bodyguard and Timorese bullets that killed him.

Ultimately, only in death may Reinado find a true parallel with the warrior
king. Just as the name Boaventura is revered in far more corners of the
country today than he could have hoped for in his day, so the spectre has
now appeared of a Reinado who, despite his failings, may live even more
vividly in popular memory than he ever did in real life.

Steven Sengstock is a Masters candidate researching the history of East
Timor in the Faculty of Asian Studies, ANU College of Asia and the Pacific.



Bu Wilson
Regulatory Institutions Network (RegNet)
College of Asia and the Pacific, RSPAS
Australian National University
Canberra ACT 0200
AUSTRALIA

T: 02 6125 3194
F: 02 6125 1507
M: 0407 087 086
E: Bu.Wilson at anu.edu.au

Anónimo disse...

Obrigadu ba lia-menon ne'ebe ita bo'ot sira fo iha blogspot ne'e ohin loron. Parese ke ema ida mos hetan ha'u nia artigu husi fulan Marsu, tinan ne'e. Sim, bainhira artigu ne'e sai publikadu, ha'u hetan kritika no lia-menon barak husi blog ida nia naran 'timor online'. Iha tempu ne'e, ha'u aprende katak iha buat barak tan ne'ebe ema tenke buka-hatene kona ba funu ne'e. Maibe ha'u mos kontente atu hare'e ema barak ko'alia kona ba asuntus historikus. Se ita haluha atu ko'alia kona ba asuntus ne'e, ita labele hatene halonusa atu evita problemas hanesan ne'e iha futuru.

Se ita bo'ot sira iha lia-menon aumenta tan atu fo mai ha'u, ha'u kontente atu simu ita nia surat elektroniku. Ha'u haksolok tebes atu ko'alia kona ba assuntu historiku sira ne'e.

Obrigadu barak dala ida tan,
Steve.

Anónimo disse...

Steve,

Kontinua investiga tan asuntu ida nee diak tebes.

Funu Manufahi nia Historia nebee los tenki konta. historia so bele los quando factos sira los.
Hanessan ita halo uma ida, nia didilolon bele furak mas se nia rin lae metin, anin sei hu monu.

Malae hakerek ona dehan D. Boaventura funu atu ukun an. Nebee ita hanoin took ba, saida maka ukun an? uluk iha tempu D. Boaventura nian laiha ema ida maka hanoin hetan saida maka ukun an tan Timor ukun an hella ona hossi Liurai sira. Neduni, ita bele hare katak rasaun seluk bele iha atu lori povu ida hamrik ba atu funu hanesan funu Manufahi ne'e.

Tuir hau nia hanoin, Hanessan anonimu nee fo sai, dalan ida ne'e bele lo'os.

Hnessan ita hatene, "Ahi suar iha tan ahi iha". Buka ita bele hetan. Buat ida mos lo'os, "Justisa lae toba, precisa deit tempu".

Adeus i boa sorte ba ita nia investigasaun.

Anónimo disse...

Afinal, D. Boaventura foi um campeao da justica.

Foi sempre assim com quem tinha poderes naqueles tempos. Abusavam e negavam. Tinham a forca e achavam-se com poder de abusar todos.

Anónimo disse...

Campeao da justica definitivamente que sim, mas da independencia nacional obviamente que nao porque esse conceito ainda nao existia no discurso politico timorense ate a maldita mal feita 'descolonizacao'.

Anónimo disse...

Depois disto tudo, D. Boaventura saiu vencedor e Timor esta independente.

O governador daqueles tempos podia era ser julgado por crimes contra a humanidade e os massacres feitos aos Timorenses, e de ter mentido a Portugal sobre a verdadeira situacao de Timor, causado pelos abusos sexuais do chefe do posto portugues.

Anónimo disse...

Surat haruka ona.

Amaral

Anónimo disse...

"No início de 1912 uma imensa campanha contra Dom Boaventura na área de Same causou a morte, de acordo com os próprios portugueses, de 3424 rebeldes e ferimentos em 12567, com 289 baixas portuguesas e 600 feridos."


A guerra continuou com a vitoria final de D. Boaventura em 2002 quando Timor-Leste foi declarado e reconhecido Nacao independente pelas Nacoes Unidas (UN).

Anónimo disse...

A bem da Nação

Quinta-feira, 22 de Junho de 2006
CRÓNICA 24 - 30 MAIO – 1 de Junho 2006

Porque é que há guerras tribais em Timor – III




Chrys Chrystello, jornalista e linguista





Vejamos agora como é tratado este capítulo – aqui descrito por um ex-governador português – num livro em inglês do Dr. John G. Taylor, sociólogo em Inglaterra e autor do livro “Indonesia’s Forgotten War, the hidden history of East Timor” publicado pela Zed Books e Pluto Press Australia em 1991 pp. 11-13 (os excertos foram traduzidos pelo autor):



«Entre 1884 e 1890, organizou-se um programa de construção de estradas usando trabalho escravo. Em 1889 criou-se uma companhia a SAPT (Sociedade Agrícola Pátria e Trabalho) que introduziu plantações de café em Ermera, no noroeste. A partir de 1908 uma taxa individual foi aplicada a todos os indivíduos timorenses de idades compreendidas entre os 18 e os 60 anos. A única forma de as famílias de camponeses pagarem esta taxa era através da produção e venda de bens nos mercados para além dos que criavam para consumo próprio e subsistência. De 1911 a 1917 foi introduzida uma nova taxa sobre a produção de copra. A introdução destas medidas, em especial a utilização de trabalho escravo, criou um grande ressentimento entre os timorenses. Houve reinos que se uniram sob a liderança dum “Liurai” do distrito de Manufai (Same) chamado Dom Boaventura. A rebelião durou dezasseis anos culminando numa revolta que abarcou toda a colónia durante dois anos, de 1910 a 1912. Os portugueses foram forçados a trazer tropas de Moçambique e uma lancha canhoneira de Macau. As forças de Dom Boaventura foram destroçadas em Agosto de 1912. Um jornal australiano, o “Angus”, de Melbourne, escrevia que mais de três mil timorenses foram mortos e quatro mil capturados.


Dom Boaventura mostrou à saciedade como é difícil governar Timor


Com a resistência esmorecida, os portugueses introduziram a sua política para minar o sistema tradicional de alianças políticas entre tribos e famílias. A posição dos liurais foi enfraquecida pela abolição dos seus reinados. A colónia foi dividida em unidades administrativas, duma forma geral baseadas em “sucos” (uma espécie de principados). Um pouco do poder administrativo foi assim entregue à unidade abaixo do reino na hierarquia indígena. Isto veio dar novos poderes aos chefes de suco, embora a sua eleição como administradores estivesse sujeita à aprovação dos portugueses. Os portugueses criaram duas novas circunscrições administrativas: o Posto, que abarcava vários sucos e o Concelho, que controlava os Postos através dum Administrador português. Desta forma, os portugueses tentavam substituir o sistema político timorense com uma estrutura e hierarquia independente das alianças tribais e de reinos. O essencial desta campanha de “pacificação” era a tentativa de destruição dum aspecto crucial do sistema social de Timor, cuja reprodução limitava a influência do controlo português. Idênticas campanhas de pacificação ocorriam neste período na metade holandesa da ilha. Foi após esta “pacificação” que se chegou à Sentença Arbitral acordada em 1913 e firmada em 1915 sobre as fronteiras.



Embora os reinos fossem abolidos formalmente, as ideologias legitimando a hierarquia política tradicional e os rituais de intercâmbio foram mantidos. Os chefes de suco tinham de garantir o apoio dos liurais, desta forma os dois sistemas acabavam por coexistir. Um, sancionado através da coerção e uso de força e o outro, por uma forte tradição cultural. Quando os dois sistemas se tocavam a nível de chefe de suco ou de aldeia, a tradição timorense dava alguma legitimidade à hierarquia colonial, mas, de facto, ambos coexistiam numa trégua nem sempre fácil.



O estado Novo de António Salazar estabelecido após o golpe militar de 1926 começou a formalizar a missão civilizacional dos portugueses nas suas colónias através da criação duma nova relação institucional entre estas e a metrópole. O Acto Colonial de 1930 centralizava o poder político sobre as colónias, colocando-as sob a directa dependência de Lisboa. Assembleias ou Conselhos Legislativos foram criados para representar os interesses coloniais locais das elites: a Administração, a Igreja, os donos de plantações e o Exército. Os seus poderes eram porém limitados e limitavam-se a consultas com o Governador duas vezes ao ano. Mas mais importante para o futuro de Timor era a criação através dessa lei de duas categorias de pessoas: os indígenas (nativos não assimilados) e os não-indígenas incluindo mestiços e assimilados (nativos assimilados). Para se obter este estatuto de assimilado e a correspondente nacionalidade portuguesa, um timorense tinha de falar a língua e ganhar o suficiente para manter a sua família além de ter de provar que tinha um bom carácter. Este critério era dispensado para aqueles que trabalhavam na Administração e no comércio. Ao contrário da maioria da população, os assimilados podiam votar nas eleições para a Assembleia Nacional e para os órgãos legislativos locais. Esta distinção entre indígenas e não-indígenas e uma limitada admissão de timorenses para o sistema político colonial português, teria uma importante acção na criação duma elite política indígena durante o período pós-guerra e durante a luta pela independência.»



Por outro lado, Geoffrey C. Gunn em “Timor Loro Sae 500 anos” ed. Livros do Oriente, 1999 afirma (pp. 16-17, 176-189:



«Na verdade, o carácter excepcional e ritualizado que a guerra assume em Timor – o Funu timorense – foi reconhecido por autores portugueses como o governador Afonso de Castro, que na década de 1860 escrevia “… as rebeliões em Timor têm sido sucessivas, podendo dizer-se que a revolta é ali o estado normal e a tranquilidade o excepcional”.



É de assinalar que, um ano após o Tratado de Lisboa de 1859, a colónia foi dividida em dez Distritos pelo Governador Afonso de Castro. Com esta finalidade foram estabelecidos, inicialmente, dez e depois onze Comandos militares para gerirem os Distritos…



Em 1861, quase imediatamente após entrar em vigor a nova reorganização de Afonso de Castro, os pequenos reinos de Lacló e Ulmera, ambos perto de Díli, revoltaram-se. O Governador Castro enfrentou esta rebelião pela força. Acontece também que, graças à tendência de Castro para registar os factos correctamente, a revolta de 1861 é uma das mais bem documentadas, embora seja também verdade que, no que se refere às causas, ele é menos explícito.

… (em Março 1861) soube-se em Díli que havia movimentos de preparação de guerra no reino de Lacló, situado a cerca de 40 km a leste de Díli, dominando as comunicações estratégicas entre a capital e Manatuto. … Cabreira, um soldado veterano na colónia … foi enviado a Manatuto para ali estabelecer a base das operações contra Lacló, enquanto o Governador tentava levar o reino leal de Liquiçá a marchar contra Ulmera, o principal centro da insurreição, localizado a cerca de 15 km a oeste de Díli. Mas mesmo quando Cabreira se instalou em Manatuto, um mês e meio mais tarde, apenas podia confiar nas forças de Vemasse. As simpatias de Manatuto iam para Lacló e, a oeste, um certo número de reinos – incluindo, em particular, Maubara, recentemente recuperado aos Holandeses – fizeram causa comum com Ulmera.

A 10 de Junho o Governador declarou o estado-de-emergência em Díli e distribuiu armas aos cidadãos enquanto preparava a defesa da cidade. A situação era tão grave que até mesmo o capitão China foi convocado para “armar todos os chineses, seus filhos e os escravos”. O Governador podia contar também com o apoio de 40 “fundus”, ou soldados indianos, exilados em Timor em consequência da sua deserção das Forças Armadas britânicas depois da Revolta dos Cipaios em 1857. Embora Castro tenha tomado a precaução de pedir reforços a Goa, em tropas e mantimentos, sabia que estes demorariam a chegar.

… A batalha contra Lacló, que se iniciou em Abril, não terminou senão a 26 de Agosto, depois de uma série de ataques efectuados pelas forças coloniais e de uma continuada guerrilha por parte de Lacló. Embora o Regente de Lacló tenha pedido a paz, Castro quis fazer um exemplo desta rebelião, reduzindo o acampamento a cinzas e dando carta branca aos seus auxiliares para queimar, pilhar e caçar cabeças.



Em Junho 1863, Laga, na região de Macassae, revoltou-se …

Mais tarde foi a vez de Fatomasse se revoltar e de, por sua vez, ser dominado com as forças coloniais auxiliadas pelo régulo de Ermera…

Em Agosto de 1867, o povo de Vemasse, um reino na costa nordeste que incluía Laga, na região Macassae revoltou-se contra Laleia, sitiando-a. O Governador, com uma força de soldados regulares e “guardas” fornecidos pelos reinos amigos de Motael, Hera, Lacló e Manatuto, rompeu o cerco e acabou com a situação.

...

Naquilo que foi descrito num relatório oficial português como uma revolta contra os impostos, o reino de Lermean, sob o comando militar de Maubara e de idioma Kémak, revoltou-se contra a autoridade portuguesa …



Em 1868 os portugueses enviaram uma força militar a Sanir cujo rei se recusava a pagar impostos. Os Sanor, também de língua Kémak, eram tributários de Balibó e estavam sob o comando militar de Batugadé…



Em Cova, a revolta estava, evidentemente, a fermentar havia vários anos… o forte de Batugadé, localizado nos domínios de Cova, foi transformado em quartel-general das operações militares. … No mesmo mês as forças portuguesas foram obrigadas a bater em retirada para a segurança de Batugadé … o Governador enviou duas Howitzer e duas peças de artilharia de campanha e um reforço de 1 200 homens, entre “moradores” leais e a gente dos reinos de Batik, Laleia, Ermera, Cailaco e Alas… um mês mais tarde a operação foi declarada “inacabada”. Forças adicionais vindas de Ocussi Ambeno, Cailaco e Ermera reuniram em Batugadé… em Maio de 1871, o então Governador João Clímaco de Carvalho, chegou a Batugadé com um grande séquito para um encontro com a Rainha de Cova e com a Rainha de Balibó… mas a Rainha de Cova não compareceu… foi só em princípios de 1881 que o Governador pôde informar categoricamente Macau que o reino de Cova se tinha “submetido” à autoridade portuguesa.



Em 1887, o infortunado Governador Alfredo de Lacerda e Maia foi assassinado por um grupo de “moradores” numa emboscada na estrada de Díli para Lahane… este assassínio marcou o início de uma insurreição dirigida conjuntamente por diversos liurais chefiados por D. Duarte e seu filho D. Boaventura, de Manufai.



A revolta de Maubara teve início em 1893 durante o mandato do Governador Cipriano Forjaz, atacando os Postos de Dare e Fatuboro e oferecendo o território capturado aos Holandeses…



De 1893 a 1896 houve várias rebeliões em Lamaquitos, Agassa, Volguno, Luor-Bote, Fatumane, Fohorem, Lalaba, Cassabau, Calalo, Obulo, Marbo, Manufai que se consubstanciaram sob o Governo de Celestino da Silva (1894-1908) em termos de vassalagem para os reinos rebeldes de Maubara (1893), Hera e Dailor (1894), Fatumane (1895) e Boebau e Luca (1896). Manufai resistiu até 1900 depois de ter estado a ser atacado por três frentes por forças coloniais e mais de 12 mil timorenses.



Em 1902 houve insurreições em Letefoho, depois foi Aileu (1903), Quelicai (1904) e novamente Manufai em 1907. Deve notar-se que nem toda a guerrilha em Timor era anti colonial, dadas as raízes de hostilidade histórica, os conflitos de fronteiras e comerciais (agrícolas ou de gado); depois, de 1911 a 1912, de novo Manufai chefiada por Dom Boaventura. Curiosamente a 8 Dezembro 1911 no Suai foi toda a população evacuada incluindo prospectores de petróleo ingleses (Pélissier, René, “Timor en guerre: Le Crocodile et les Portugais 1847-1913” Pélissier, Orgeval, France, 1996, pp. 257-258). Mais tarde, pelo Decreto 30.004 de 27 de Outubro de 1939, seria criada a Companhia Ultramarina de Petróleos para pesquisar jazidas de petróleo a oriente do meridiano 125º 50’ E GW.



Já Geoffrey C. Gunn afirma:



«… a pacificação colonial da guerra de Manufai ou das várias revoltas de 1894-1901, 1907-1908 e 1910-1913, causou a perda de 90 000 vidas. As célebres Companhias de Moradores tiveram a sua última participação em guerra no ano de 1912 e foram reabilitados simbolicamente em 1937 no consulado do Governador Álvaro Fontoura que os deixava desfilar nos seus bizarros fardamentos (Fontoura, A., 1942, O Trabalho dos indígenas de Timor, ed. Agência Geral das Colónias, pp. 105-107), armados de paus em forma de espingarda, coberturas coloridas e penas na cabeça e uma minúscula bandeirinha verde-rubra presa esta a hipotéticas espingardas. O comandante empunha geralmente uma espada curva a que chamam espada de Macassar. Nalguns regulados os moradores organizaram pequenas formações de cavaleiros-lanceiros usando as lanças embandeiradas. Deve aproveitar-se este entusiasmo para organizar as forças voluntárias de moradores e estabelecer-se a sua colaboração com as forças militares da colónia é o que está naturalmente indicado; mas essa organização requer um prévio e demorado estudo de cada regulado para não se ir destruir a hierarquia indígena evitando também reacender rivalidades muito antigas entre regulados de que ainda existem sinais palpáveis»





Por seu turno James Dunn (Timor: A people betrayed, Jacaranda Press, 1983, pp. 19-20) afirma:



“… Em 1983 a revolta de Maubara, um dos mais importante reinos nativos a ocidente de Díli, foi a primeira duma série de rebeliões que devastaram muito do sector económico da colónia. Assim, quando o Governador Celestino da Silva tomou posse em 1894, a sua colónia estava num estado lastimável. Foi recebido com uma ampla rebelião, guerras inter tribais, depressão económica e anarquia. Nalgumas áreas a agricultura tinha sido totalmente abandonada e a produção anual de café, sempre o índice da prosperidade de Timor, tinha baixado para 800 toneladas.

Em 1895, depois de duas campanhas contra os rebeldes e um sucesso reduzido, Celestino da Silva montou um exército de 28 europeus e mais de 12 mil outras tropas, na sua maior parte guerreiros timorenses, fornecidos pelos liurais e foi tentar aniquilar aquilo que se tornara numa imensa revolta liderada por Dom Boaventura de Same. Seguiram-se meses de intensas lutas e massacres de ambos os lados, antes do Governador poder clamar vitória e começar a reestruturar a sua Administração civil e militar. Como resultado destas vitórias militares, Timor tornou-se independente da autoridade da colónia portuguesa de Macau e o Governador passou a ser directamente responsável perante o Governo central em Lisboa. Mas a resistência estava longe de ter esmorecido e, por mais de uma vez, pegou em armas contra as forças portuguesas. No início de 1912 uma imensa campanha contra Dom Boaventura na área de Same causou a morte, de acordo com os próprios portugueses, de 3424 rebeldes e ferimentos em 12567, com 289 baixas portuguesas e 600 feridos.

Aos olhos dos portugueses, o Governador Celestino da Silva foi um dos melhores Governadores de Timor. Decerto que ele foi um dos grandes responsáveis pela “pacificação” de Timor numa longa campanha prosseguida sem mercê durante um período de doze anos, mas o custo em sofrimento humano foi enorme. Nos períodos de paz melhorou a administração criando 11 distritos militares de comando e 48 postos militares. É-lhe igualmente atribuído o crédito pela melhoria substancial da produção agrícola, introdução de novas colheitas e melhoria das técnicas agrícolas mas tais melhorias visavam beneficiar sobretudo os portugueses e os mestiços (Celestino foi um dos fundadores da SAPT) muitos dos quais se tornaram prósperos cultivadores e beneficiou ainda os chineses que já se estavam a notabilizar como mercadores e intermediários na colónia.



Até à invasão japonesa de Timor durante a guerra não se registaram mais rebeliões tribais. A colónia, dividida em nove Concelhos passou a ter treze compostos por 60 Postos Administrativos e uma Câmara Municipal (Díli). As Circunscrições eram chefiadas por um Administrador e dividiam-se em Postos, liderados por um Chefe de Posto, subdivididas em Sucos (grupos de aldeias) com um Chefe de Suco e mais adiante estavam as povoações também com um Chefe embora este fosse honorífico. Os Chefes de Posto podiam ser recrutados localmente mas os Administradores tinham de ser de carreira.





FIM DA 3ª PARTE

Anónimo disse...

Mais informamos:
Governador Alfredo de Lacerda e Maia deve ter sido o violador da mulher de D. Boaventura conforme a seguinte nota achado na pesquisa:

"Em 1887, o infortunado Governador Alfredo de Lacerda e Maia foi assassinado por um grupo de “moradores” numa emboscada na estrada de Díli para Lahane… este assassínio marcou o início de uma insurreição dirigida conjuntamente por diversos liurais chefiados por D. Duarte e seu filho D. Boaventura, de Manufai."


No de Timorenses mortos:
Já Geoffrey C. Gunn afirma:
«… a pacificação colonial da guerra de Manufai ou das várias revoltas de 1894-1901, 1907-1908 e 1910-1913, causou a perda de 90 000 vidas.

Anónimo disse...

Chrys Chrystello, jornalista e linguista, descreve que:
"Em 1887, o infortunado Governador Alfredo de Lacerda e Maia foi assassinado por um grupo de “moradores” numa emboscada na estrada de Díli para Lahane… este assassínio marcou o início de uma insurreição dirigida conjuntamente por diversos liurais chefiados por D. Duarte e seu filho D. Boaventura, de Manufai."
Portanto, a morte do Governador Alfredo de Lacerda e Maia conecide com a morte de um oficial portugues que tinha violado a mulher de D. Boaventura. O povo timorense fala de um 'malae" europeu morto naquela epoca por ter violado a mulher de D. Boaventura e iniciando assim a guerra de Manufahi. Pode ser muita coincidencia. Alguem confirma?

Anónimo disse...

UMA CORRECAO A ESTA HISTORIA:

NAO FOI UM ADMINISTRADOR QUE VIOLOU A MULHER DE D. BOAVENTURA.

QUEM A VIOLU FOI O Governador Alfredo de Lacerda e Maia.

ESTE GOVERNADOR FOI DEPOIS MORTO POR D. BOAVENTURA EM LAHANE, DILI.

CLANDESTINO

Anónimo disse...

Capitão-tenente Alfredo de Lacerda Maia OU GOVERNADOR DE DILI.

MORTO POR D. BOA VENTURA NO DIA 3 DE MARCO DE 1887 EM LAHANE, POR TER VIOLADO A MULHER DE D. BOAVENTURA.

Anónimo disse...

Estao a ver mal as coisas.

O "Capitão-tenente Alfredo de Lacerda Maia OU GOVERNADOR DE DILI." foi morto em 1887 o que quer dizer que foi morto por D. Boaventura (PAI) na altura da primeira rebeliao de Manufahi.

D. Boaventura (FILHO) e' que liderou a revolta de 1911/12 que foi a segunda rebeliao de Manufahi e que tem sido aqui o topico de discussao. E e' esta rebeliao que se diz ter comecado por causa de tal abuso contra a mulher do D. Boaventura (FILHO).

Por isso e' preciso cuidado para nao se confundir as coisas porque houve dois D. Boaventura e duas rebelioes de Manufahi.

Anónimo disse...

Caro anonimo de 18 de Outubro de 2008 4:28

"Em 1887, o infortunado Governador Alfredo de Lacerda e Maia foi assassinado por um grupo de “moradores” numa emboscada na estrada de Díli para Lahane… este assassínio marcou o início de uma insurreição dirigida conjuntamente por diversos liurais chefiados por D. Duarte e seu filho D. Boaventura, de Manufai."

D. Boaventura (FIlho) comandou nos ultimos anos da Guerra de Manufahi que terminou em 1912. Os pOrtugueses levaram anos para se organizarem, trazendo tropas e armamento das outras excolonias como Goa, Angola e Mocambique, e a obtencao de um navio de guerra de Portugal.

A verdade foi que o Governador Lacerda violu as Princesas e pagou com a vida. Como governador, o governo central em Lisboa viu o caso como um ataque a soberania Portuguesa em vez de um caso de justica. Se tivessem ido pelo lado da justica timor poderia neste momento ser ainda uma colonia portuguesa e em paz com Portugal.

Continuo a dizer que o governador morto foi por causa dos abuso e violacoes sexuais que ele fez como ja foi mencionado neste blog, mudando apenas o titulo de Administrador para Governador Alfredo de Lacerda e Maia.

Naqueles tempos os timorenses nao andavam a matar portugueses so por matar, mas tinha razao forte no caso deste governador.

Anónimo disse...

D. Boaventura halo Funu Manufahi hasoru malae Portugal tan injustisa malae halo ba Timor oan:

• Funu Manufahi komesa tan malae viola Princesas Timor nian:

Iha tinan 1887, hanesan timor oan sira hatene, Liurai sira mai Dili tinan tinan halo reuniaun ho malae portugues sira.
Iha tinan ne'e D. Duarte nia oan mane, D. Boaventura foi kaben i nia lori nia fe'en mai hotu Dili.
loron ida D. Boaventura sei tuir reuniaun ida, malae Governador Capitão-tenente Alfredo de Lacerda Maia, haruka bolu D. Boaventura nia fe'en ba hasoru malu ho nia, i nune'e Governador ne'e viola tia D.Boaventura nia fe'en.
Malae governador ne'e, laos viola deit D. Boaventura nia fe'en, nia mos viola D. Luis, Oecusi, nia alin feto.
Princesa rua ne'e hatete sai ba D. Boaventura ho D. Luis katak Governador halo a'at sira, i nune'e, D. Boaventura hirus hodi oho malae governador ne'e iha dia 3 de Marsu de 1887, iha Lahane.
Mai hosi historia abusus ne'e, Timor lakon kedas konfiansa ba malae sira, i nune'e, hahu Funu Manufahi atu lori duni malae sira sai hosi Timor.
Malae lae tuir lia lo’os i lae halo justisa kona ba abusus nebe princesas sira hetan hossi governador ne’e.
Iha 1911 – 1912, malae hetan forsa complete atu bele hasoru D. Boaventura lori vinga governador mate ne’e.
Malae sira lori soldados ho kilat foun mai hosi Portugal, Angola, Mosambike ho Goa.
Sira mos hetan apoio hossi reino-reino Timor nebe sira lohi ba tuir sira funu kontra D. Boaventura.
Roahi funu ida mos mai hosi Portugal lori tiru hossi tasi Betanu.
(Timor nia Istoria)

Anónimo disse...

Munbatar te mea

dada ba railaku

Anónimo disse...

http://markonzo.edu curorg nigrini http://blog.bakililar.az/mohawkcarpet/ http://adtsecurity.indieword.com/ yourcontact http://jguru.com/guru/viewbio.jsp?EID=1534477 http://www.bloglines.com/blog/homeairpurifiers fundsthe mejoramiento http://www.dezinedepot.com/user/42362 http://www.voip-info.org/users/view/keno fsrcc waite http://www.rottentomatoes.com/vine/showthread.php?p=17358539 http://jguru.com/guru/viewbio.jsp?EID=1534477 upontheir geek

yanmaneee disse...

hogan outlet online
lebron 17
supreme new york
kobe shoes
michael kors handbags
nike air force
yeezy boost 350
air jordans
kyrie 6
balenciaga triple s

toatea disse...

click replica bags online see this replica gucci handbags you can try these out best replica designer bags

Unknown disse...

official statement best replica designer bags websites www.dolabuy.su go to my site cheap designer bags replica